सामाजिक सुरक्षा कोष (SSF) र कर्मचारी सञ्चय कोष (KSK): एक तुलनात्मक लेख

Ramji Acharya

May 26, 2025

परिचय:

नेपालमा श्रमिक तथा कर्मचारीहरूको आर्थिक र सामाजिक सुरक्षा सुनिश्चित गर्न विभिन्न कोषहरू क्रियाशील छन्। यीमध्ये सामाजिक सुरक्षा कोष (SSF) र कर्मचारी सञ्चय कोष (KSK) प्रमुख हुन्। SSF योगदानमा आधारित सामाजिक सुरक्षा ऐन, २०७४ अन्तर्गत स्थापित नयाँ अवधारणाको कोष हो भने KSK कर्मचारी सञ्चय कोष ऐन, २०१९ अन्तर्गत स्थापित पुरानो र स्थापित संस्था हो। दुवैको उद्देश्य नागरिकको हित भए तापनि यिनीहरूको स्थापनाको पृष्ठभूमि, कार्यप्रणाली, प्रदान गरिने सुविधा, लक्षित समूह, रकमको बाँडफाँड र निकाल्ने प्रक्रियामा भिन्नता पाइन्छ।

तुलनात्मक विवरण:

विवरणको क्षेत्र	सामाजिक सुरक्षा कोष (SSF)	कर्मचारी सञ्चय कोष (KSK)
स्थापना र ऐन	योगदानमा आधारित सामाजिक सुरक्षा ऐन, २०७४ अन्तर्गत स्थापित।	कर्मचारी सञ्चय कोष ऐन, २०१९ अन्तर्गत स्थापित।
मुख्य उद्देश्य	श्रमिकहरूलाई आर्थिक र सामाजिक जोखिमहरू (बिरामी, दुर्घटना, अशक्तता, वृद्धावस्था, आश्रित परिवार) बाट बृहत् सुरक्षा प्रदान गर्नु।	कर्मचारीहरूको नियमित बचतलाई प्रोत्साहन गरी सेवानिवृत्ति पछि आर्थिक सुरक्षा प्रदान गर्नु, तथा विभिन्न आवश्यकताका लागि वित्तीय (कर्जा) सहायता उपलब्ध गराउनु।
लक्षित समूह	औपचारिक तथा क्रमशः अनौपचारिक एवं स्वरोजगारमा रहेका व्यक्तिहरू।	सरकारी, सार्वजनिक संस्थानका कर्मचारीहरू तथा निजी क्षेत्रका (ऐच्छिक रूपमा) कर्मचारीहरू।
योगदान प्रणाली	श्रमिक: आधारभूत पारिश्रमिकको ११%। रोजगारदाता: २०%।	कर्मचारी: आधारभूत तलबको १०%। रोजगारदाता: १०% (बराबर रकम थप)।
कुल योगदान	आधारभूत पारिश्रमिकको ३१%।	आधारभूत तलबको २०%।
रकमको बाँडफाँड (SSF मा)	रोजगारदाताको २०% योगदानबाट:<br> - १०% सञ्चय कोष (वृद्धावस्था सुरक्षा योजनाको अवकाश सुविधामा जाने) - ८.३३% उपदान (वृद्धावस्था सुरक्षा योजनाको अवकाश सुविधामा जाने) - १.६७% औषधि उपचार, दुर्घटना, आश्रित परिवार सुरक्षा योजनामा। - श्रमिकको ११% योगदान वृद्धावस्था सुरक्षा योजनाको निवृत्तिभरण (पेन्सन) खातामा जान्छ।	सम्पूर्ण २०% रकम (कर्मचारीको १०% + रोजगारदाताको १०%) सञ्चयकर्ताको व्यक्तिगत सञ्चय कोष खातामा ब्याजसहित जम्मा हुन्छ।
मुख्य योजना/सुविधा	१. औषधि उपचार, स्वास्थ्य तथा मातृत्व सुरक्षा: वार्षिक १ लाखसम्म (विशेषमा १० लाखसम्म)। २. दुर्घटना तथा अशक्तता सुरक्षा: रोजगारजन्य दुर्घटनाको सम्पूर्ण खर्च, अन्यमा ७ लाखसम्म, अशक्तता पेन्सन। ३. आश्रित परिवार सुरक्षा: मृत्यु भएमा परिवारलाई पेन्सन, शैक्षिक वृत्ति, अन्तिम संस्कार खर्च (२५,०००)। ४. वृद्धावस्था सुरक्षा: क) निवृत्तिभरण (पेन्सन): १८० महिना योगदान र ६० वर्ष उमेरपछि आजीवन पेन्सन। ख) अवकाश सुविधा (एकमुष्ट): सञ्चय कोष र उपदान बापतको रकम ब्याजसहित अवकाश हुँदा।	१. सञ्चय कोष: ब्याजसहित एकमुष्ट फिर्ता (सेवानिवृत्ति वा विशेष अवस्थामा)। २. कर्जा सुविधाहरू: घर कर्जा, शैक्षिक कर्जा, विशेष कर्जा, घर मर्मत, सामाजिक कार्य कर्जा (जम्मा भएको रकमको निश्चित प्रतिशतसम्म)। ३. सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी सुविधाहरू (सीमित): दुर्घटना क्षतिपूर्ति, क्रिया खर्च, केही गम्भीर रोगमा उपचार सहयोग। ४. ब्याज/प्रतिफल: जम्मा रकममा वार्षिक ब्याज।
रकम निकाल्ने अवस्था र प्रक्रिया	औषधि उपचार, दुर्घटना, आश्रित परिवार: सम्बन्धित घटना घटेपछि र तोकिएको प्रक्रिया पूरा गरी दाबी गरेमा। वृद्धावस्था सुरक्षा (पेन्सन): ६० वर्ष उमेर र १८० महिना योगदान पूरा भएपछि मासिक रूपमा। योगदान अवधि नपुगेमा वा विशेष अवस्थामा एकमुष्ट (पेन्सन खाताको रकम मात्र)। अवकाश सुविधा (एकमुष्ट): रोजगारीबाट अवकाश हुँदा वा SSF बाट अलग हुँदा। विशेष सापटी: निवृत्तिभरण योजनाको रकमबाट निश्चित प्रतिशत (कोषको नियमअनुसार)।	सञ्चय कोष रकम: - सेवा निवृत्त हुँदा पूर्ण रकम ब्याजसहित। - रोजगारी छाडेमा (निश्चित अवधिपछि)। - कोषको नियमअनुसार विशेष परिस्थितिमा आंशिक वा पूर्ण रकम। कर्जा: विभिन्न कर्जा योजना अन्तर्गत आवश्यक कागजात र प्रक्रिया पूरा गरी सञ्चय कोषमा जम्मा भएको रकमको धितोमा वा आधारमा। सामाजिक सुरक्षा सुविधा: सम्बन्धित घटना (दुर्घटना, मृत्यु) भएपछि दाबी गरेमा।
सुरक्षाको दायरा	जीवनका विभिन्न जोखिमहरूलाई समेट्ने बृहत् सामाजिक सुरक्षा (Comprehensive Social Security)।	मुख्यतया बचत र कर्जामा आधारित वित्तीय सुरक्षा (Savings and Loan based Financial Security), सीमित सामाजिक सुरक्षा।
अनिवार्यता	संगठित क्षेत्रका रोजगारदाता र श्रमिकका लागि क्रमशः अनिवार्य।	सरकारी तथा सार्वजनिक संस्थानका लागि अनिवार्य, निजी क्षेत्रका लागि ऐच्छिक।

सकारात्मक पक्षहरूको तुलना:

SSF: बृहत् सामाजिक सुरक्षाको अवधारणा, जीवनका विभिन्न जोखिमहरूमा सुरक्षा, आश्रित परिवारको समेत हेरचाह, नियमित पेन्सन प्रणाली, अवकाश हुँदा सञ्चय कोष र उपदान बापतको एकमुष्ट रकम।
KSK: लामो अनुभव र विश्वास, ठूलो पुँजी कोष, सुलभ र विविध कर्जा योजना, स्थापित कार्यप्रणाली र सेवा पहुँच, सेवानिवृत्तिमा ठूलो एकमुष्ट रकम।

चुनौतीहरूको तुलना:

SSF: नयाँ प्रणाली भएकाले जनचेतना र पहुँच विस्तारको चुनौती, पुराना प्रणालीसँगको समायोजनमा जटिलता, कोष परिचालन र प्रतिफलको दिगोपना, सेवा प्रवाहमा सरलताको आवश्यकता, रकम निकाल्ने प्रक्रिया केहीका लागि कम लचिलो।
KSK: SSF सँग प्रतिस्पर्धा र भूमिकामा दोहोरोपनाको स्थिति, सामाजिक सुरक्षाको दायरा सीमित, लगानी विविधीकरण र प्रतिफलको दिगोपना, अनौपचारिक क्षेत्रमा पहुँच नहुनु, पेन्सन जस्तो नियमित आयको अभाव (एकमुष्टमा केन्द्रित)।

निष्कर्ष:
सामाजिक सुरक्षा कोष (SSF) र कर्मचारी सञ्चय कोष (KSK) दुवै नेपाली श्रमिक तथा कर्मचारीहरूको हितका लागि महत्वपूर्ण संस्थाहरू हुन्। SSF ले योगदानमा आधारित बृहत् सामाजिक सुरक्षाको प्रत्याभूति दिने लक्ष्य राखेको छ, जसले श्रमिकहरूलाई जीवनभर आइपर्ने विभिन्न जोखिमहरूबाट सुरक्षा प्रदान गर्दछ। यसले योगदान रकमलाई विभिन्न योजनाहरूमा बाँडफाँड गरी औषधि उपचार, दुर्घटना, आश्रित परिवार र वृद्धावस्था (पेन्सन र अवकाश सुविधा) को सुरक्षा सुनिश्चित गर्दछ। रकम निकाल्ने प्रक्रिया घटना र योजनाअनुसार फरक हुन्छ, जसमा नियमित पेन्सन, एकमुष्ट अवकाश रकम र आवश्यकताअनुसार अन्य सुविधाहरू पर्दछन्। अर्कोतर्फ, KSK ले लामो समयदेखि कर्मचारीहरूको बचत परिचालन र उनीहरूलाई आवश्यक पर्दा वित्तीय (कर्जा) सहायता उपलब्ध गराउँदै आएको छ।